DE SLECHTSTEN VAN DE SLECHTSTEN

Op 13 september 1848 vloog door een explosie een ijzeren staaf van 1 meter lengte en 3 centimeter dikte door het hoofd van spoorwegwerker Phineas Gage, toen 25 jaar oud. De staaf vloog door zijn linkerwang en kwam er in zijn achterhoofd weer uit. Er is niet veel voorstellingsvermogen voor nodig om te begrijpen dat daar het een en ander aan hersenweefsel verwoest moet zijn. Toch bleef Gage bij bewustzijn en kon hij na 10 weken ziekenhuis weer naar huis. Zijn motoriek, zijn zintuiglijke waarneming, zijn geheugen, alles was intact gebleven. Er was echter één opmerkelijk verschijnsel: zijn persoonlijkheid, zijn karakter, was totaal veranderd. De beminnelijke, collegiale harde werker van vóór het ongeluk was veranderd in een botte boer, chagrijnig, asociaal, ongeduldig, koppig. Zijn vrienden zeiden: 'He is no longer Phineas.' Wie hij dan wel was geworden, die overleed 12 jaar later aan epileptische aanvallen. Een verpleegster van het medisch centrum van de VU verzucht in het boek Onverklaarbaar bewoond van Bert Keizer: 'Epileptici, wat een dráken van mensen zijn dat toch.'

Phineas Gage was veranderd van Dr. Jekyll in Mr. Hyde, of in hedendaagse termen, van Marco Borsato in Louis van Gaal. Kun je dat zo'n man aanrekenen? Kun je tegen iemand zeggen die zo'n catastrofe heeft overleefd: 'Doe eens normaal man?' Hij kan het toch niet helpen dat zijn hersenen zijn zoals ze zijn, er is goddomme een ijzeren staaf doorheen gegaan, hallo! Nee, daarover zal iedereen het eens zijn: dat kun je hem niet aanrekenen. Hij is nou eenmaal zo geworden.
Maar kun je het Louis van Gaal dan wel aanrekenen dat hij een botte boer is? Die heeft geen ijzeren staaf door zijn hoofd gehad, die is met zo'n brein, zo'n persoonlijkheid geboren. Misschien als een hooligan op een dag bij hem zo'n staaf door zijn hoofd ramt, hij daarna elke journalist die op zijn pad komt een stevige hug geeft en hem complimenteert met zijn scherpzinnige vragen, wie zal het zeggen?

VERSCHRIKKELIJKE DINGEN
Twijfel slaat toe. Kun je iemand aanrekenen dat hij is zoals hij is? Dat hij heeft gedaan wat hij heeft gedaan? We lopen met het team van Buch in de bajes nu twee weken rond in de Penitentiare Inrichting Vught en hebben mensen ontmoet die verschrikkelijke dingen hebben gedaan. Sommigen lijken daarbij volkomen wilsbekwaam en berekenend gehandeld te hebben, anderen zitten op een psychiatrische afdeling of krijgen tbs omdat er, zoals we dat noemen, 'een paar steekjes los zitten.' In Vught hebben ze ze in alle gradaties. Ook 'de slechtsten van de slechtsten van de slechtsten, en daar dan weer de slechtsten van', zoals een medewerker het omschreef. De vraag daarbij blijft voor mij: zijn ze bewust slecht, met andere woorden: is het een keuze, of hebben ze slechte hersenen? Beschadigde hersenen, door aangeboren afwijkingen, door drugsgebruik, door ziekten?

De woorden 'patiënt' en 'gedetineerde' worden op een aantal afdelingen in de P.I. Vught door elkaar heen gebruikt. En dat is niet voor niets...

AANGEBOREN BESCHADIGD
Maar het zou ook kunnen dat je geboren wordt zonder vermogen tot enige empathie voor je medemens, zonder een geweten zeg maar. Want ook dat zijn voortbrengselen van de hersenen, resultaten van de evolutie van de mens. En als je hersenen hebt die daar niet toe in staat zijn, kun je daar dan verantwoordelijk voor gehouden worden? Je bent aangeboren beschadigd. Natuurlijk moet je opgesloten worden, want zo'n levende tijdbom op straat laten, dat is vragen om moeilijkheden. Maar je kunt een reiger niet verwijten dat hij je goudkarpers verslindt. Je kunt hooguit een net over je vijver spannen.

Als de staaf die door Gage z'n hoofd vloog net een centimeter dikker was geweest had het projectiel misschien wel hersenweefsel meegenomen dat Gage ervan weerhield om zijn buurman de hersenen in te slaan. En dan had hij de rest van zijn leven achter ijzeren staven door moeten brengen.

ZELFAMPUTATIE

In de boeiende bestseller 'Wij zijn ons brein' vertelt auteur Dick Swaab over een bizarre ontwikkelingsstoornis genaamd Body Integrity Identity Disorder (BIID). Dit syndroom is verwant aan transseksualiteit: degenen die eraan lijden kunnen hun lichaam niet accepteren zoals het is. Maar in dit geval is er sprake van een vurige amputatiewens. Het brein geeft een signaal af dat een eigen arm of been niet aan het lichaam hoort en dat het eraf moet, no matter what. De gang naar de artsenij levert begrijpelijkerwijs vrijwel nooit iets op, dus gaan ze zelf aan de slag. Ze jagen een kogel door hun knieschijf, bevriezen of verbranden de onderarm of gaan doe-het-zelven met een zaag. En als het gelukt is, èn ze overleven het, zijn ze in de zevende hemel. Swaab merkt op: 'De technologie is er om na te gaan wat er bij de ontwikkeling echt is misgegaan in de representatie van het lichaam in de hersenschors. Maar daar is wel voor nodig dat dokters niet angstig zijn om betrokken te raken bij de amputatiewens, of BIID simpelweg afdoen met 'die persoon is gek'.'

Komende week reis ik met Menno Buch en de rest van het team van 'Buch in de bajes' af naar Vught waar we starten met de research voor een tweede serie afleveringen die vanaf maart 2013 door RTL4 wordt uitgezonden. De Penitentiaire Inrichting Vught is wel even andere koek dan Almere, waar we begin dit jaar de succesvolle eerste reeks maakten. Vught is vooral bekend vanwege de Extra Beveiligde Inrichting (EBI), waar de zwaarst bewaakte criminelen van ons land zitten, maar er zijn acht verschillende regimes gehuisvest met in totaal 750 plaatsen. Je vindt er bijvoorbeeld een van de vijf Penitentiaire Psychiatrische Centra (PPC's) die sinds 2009 in Nederland zijn opgezet. Daar worden gedetineerden met psychiatrische - en verslavingsproblemen behandeld en er wordt onderzoek gedaan naar de beste behandelmethoden. Om Swaab te parafraseren: De technologie is er om na te gaan wat er bij de ontwikkeling echt is misgegaan in het gedrag van misdadigers. Maar daar is wel voor nodig dat dokters en psychiaters niet angstig zijn om betrokken te raken bij agressie, geweld en manipulatie, of misdadigers simpelweg afdoen met 'die persoon is slecht'.

Als de vraag: Waarom doen mensen wat ze doen? ergens fascinerende antwoorden oplevert, dan is het hier. De vervolgvraag: In hoeverre zijn mensen verantwoordelijk voor hun eigen daden? is er ook één die we zeker uitgebreid aan de orde zullen brengen. Als wat Dick Swaab stelt klopt, dat wij ons brein zijn, in hoeverre kun je iemand die zichzelf of een ander wil beschadigen, verantwoordelijk houden voor zijn gedrag? En hoe verander je dat gedrag om de maatschappij te beschermen tegen de mogelijke gevolgen? Kun je mensen überhaupt veranderen? Helpt straf daarbij? Kun je sommige mensen maar beter de rest van hun leven achter slot en grendel wegstoppen?
Het worden fascinerende maanden...